LAI
BAPTIST CHURCH, YANGON SILVER JUBILEE
December
3-4, 2016
The Global Chin Perspectives
Towards Holistic Development of Chinland
In the 21st Century
Chinram le Chin Miphun
Kan Chinram cu a
bi. Vawlei thil mansung a chuahpi
lo. Nain, Pathian zumtu tampi a hrinsor
hna. Vawlei le thilri nak in a man sung
deuh mi fimnak a kawlmi fanu fapa tampi a ngei.
Kan si a fak ko nain, miphun pakhat dirhmun in cathiam tampi kan um ve
cang hna.
The 2014 Myanmar Population and Housing Census [April 2014] ning in,
Chinram hngaktu milu
dihlak: 478,801
Pa milu dihlak: 229,604
(47.95%)
Nu milu dihlak: 249,197
(52.05%)
Literacy rate (persons
aged 15 years and over) 79.4%;
Pa carel kho: 88.5%
Nu carel kho: 71.9%
Burma ram huap in carel kho: 89.5% [Males 92.6%; Females 85.9%] he tahchunh
tikah Chinmi hi kan chia lem lo.
Pathian nih thluachuah
tampi a kan pek ko. A liam cia kum 25 ah
Yangon khua ah inn a ngei kho mi Laitlai Chin chungkhar hna cu minung pakhat
kutdong zat hmanh an rak tling lo. Nihin
ahcun Yangon khuapi le Kawlram a kenne tiang ah Chinmi kan um kho cang. Chan khat [kum 25] chung ah Yangon le Mandalay
cu Lai khuapi ah an cang kho cang kan ti ko lai. Hakha cu khuapi dawh ngai ah aa chuah.
USA Khuasa Chinmi:
Nihin Chinmi kan umnak
ram cu a kau. Vawleipi cung khuapi tha tampi
ah khua kan sa cang. USA ah Chinmi thong
50 reng lo kan um. Chinram hngaktu milu dihlak
ih 10% kan si. Canada ah Chinmi 1,800
hrawng an um fawn. Kan umnak khua kip ah inn a ngeimi an tampi cang. Mawtor tha an mong hna. Pathian thawng in miphun dang van hai lo tein
khua kan sa ve cang.
USA ram kan umnak states hna cu:
1. New York,
2. Pennsylvania,
3. Washington, DC,
4. Maryland,
5. Virginia
6. North Carolina
7. Tennessee
8. Georgia
9. Florida
10. Michigan
11. Illinois
12. Iowa
13. Idaho
14. Washington
15. California
16. Utah
17. Nebraska
18. Arizona
19. Texas
20. Oklahoma
21. Kansas
22. Missouri
23. Kentucky
24. Indiana
25. Ohio
26. Louisiana
Chinmi
kan keza nih a lamhmi hmun paoh cu Chinram a si [Joshua 1:3]. US States 50 lakah states 26 ah khuapi tha
deuh paoh cu kan hngah caah kan Chinram cu an si dih ve cang. Hi states chung
ah a ummi CBCUSA khrihfabu member dihlak cu 102 kan si. Chungtel 28,000 hrawng kan si.
Chinmi
tambik kan umnak Indianapolis, IN khua lawng ah Chinmi 14,500 khua kan sa. Lai/Chinmi kan umnak hmun in tuak tikah
Indianapolis, IN cu a lai bik. Cu caah,
CBCUSA office zong kan chiahnak a si.
Indianapolis, IN ah CBCUSA civui voihnih 2012 le 2015 ah kan tuah
cang. 2018 ah Indiana Chin Baptist
Church [ICBC] nih an kan tuahpiak than lai.
Civui kan tuah tikah aa khawmmi 4,000 cuang kan si tawn. Indianapolis,
IN cu Chindianapolis tiah Mirang nih an kan auhpiak.
Asia
ram le Australia le Europe khuapi hna zong ah Chinmi thong tampi khua kan sa
hna. Cu caah, Chinram lawng in kan
miphun kong hi ruah le tuak awk a tha ti lo.
Ramri ngei lo “Chin Pennak [Chin Kingdom]” chung ah kan um cang. Jesuh
Khrih nih “Pathian Pennak a phan cang” [Marka 1:15] tiah a rak chimmi pennak
bantuk a si. Khrih a umnak hmun paoh cu
Pathian Pennak a si bantuk in, Chinmi kan umnak hmun paoh cu “Chin Pennak” tiin
kan kawh a hau cang. Chinram le Chin miphun thanchonak kan ruah tikah vawleipi
dirhmun in cuanh kan hau ve. Hi Chin
Pennak thinlungput kan ngeih lo ahcun mah khua le tlang le peng tanhnak
thinlungput nih kan miphun hi hnu ah a thlai ter lai. Hi bantuk peng le tlang tanhnak thinlung fa
tete hi cu hrial kan herh cang. Thinlung
pical deuh nih a tei awk a si cang.
Chinram Thanchonak
1) Minung [Human Resources]
Kan
miphun milu kan tlawm tuk. Chinram
hngaktu milu an tlawm tuk. Kan khualipi
a hngaktu an tlawm ngai rih. Human
resources kan bau ngai caah kanmah lak in mi tampi rum khawh nak ding ah a har
ngai lai. Chawva in hunchonak caah a cawtu ding kan tlawm tuk. Kan miphun nih fa tam ngeih zong kan herh
ko. Mirang pawl nih fa tam ngeih an duh
lo caah an milu a zawr tuk cang. 2050 ah
Mirang cu vawlei cung ah 47% lawng an si lai.
Mi uktu zong an si kho zungzal lai lo.
USA zong hi miphun fa deuh hna nih uk can a phan te lai.
Chinram
ah kan milu cu awl tein a karh kho lai lo.
Miphun dang kha hunchonak hawikom ah ser kan hau hna. Hawikom kan ser khawh mi hna cu Kawlrawn ah a
ummi Kawl le India ram Kala [Vai] an si.
Kan sin ah rat ter lo in, an hmun cia ah hawikom ah va ser kan hau. Mizoram minung cu kan miphun hawi le kan unau
an si. Mizoram State chung ah 2014 ah
minung 1.116 million an um cang. Kan naihniam bik ramri tlai ah a ummi Champhai
District [125,745], Lawngtlai District [117,894] le Saiha District [56,574] he
cun nunnak kan i hrawm khawh mi a tam ngai. Mizoram districts dangdang he zong kan
i hrawm kho ngai fawn. Asia ram le
Nitlaklei ram kan phak hlan ah an ram ah kuli kan tuan. Cu ti cun, kan Chinram hi kan ser. Fimnak kan cawng. Ramdang chuah khawh nak lam kan kawl hna. Hunchonak caah Mizoram le Chinram cu kan i
herh veve. A tang hi Mizoram State chung milu an si:
Mizoram Districts
The population of the districts in the State of
Mizoram by census years.
Population
Census 1991-03-01 |
Population
Census 2001-03-01 |
Population
Census 2011-03-01 |
||
State
|
689,756
|
888,573
|
1,097,206
|
|
District
|
235,900
|
325,676
|
400,309
|
|
District
|
83,000
|
107,793
|
125,745
|
|
District
|
48,800
|
65,960
|
83,955
|
|
District
|
64,900
|
87,592
|
117,894
|
|
District
|
111,415
|
137,223
|
161,428
|
|
District
|
64,600
|
62,785
|
86,364
|
|
District
|
34,900
|
47,084
|
56,574
|
|
District
|
46,200
|
54,460
|
64,937
|
Hunchonak caah hawi kom ser lawng si lo in, Chinmi chung
in miphun pakhat dirhmun in cathiam le mithiamsang taktak hi ngeih kan
hau. A phunphun in fim cawnnak zong kan
i forhfial a hau ve. Chinmi lakah
biaknak lei in riantuantu cu cawnnak sang a ngei mi an tam. Vawlei lei ah kan chambau ngai. Chinram sianginn ah cachim kho saya/ma tha
tampi kan herh. English le Burmese a
thiammi tampi kan herh hna.
Kumzabu 21nk chung ahcun vawleipi dirhmun in vawlei cung
hunchonak tawhtlaitu ram [Chinese, Japanese, Indian le Korean rammi] hna holh
zong cawn a hau cang. Business man/woman
sinak in vawleipi a hel kho mi tiang ngeih kan hau. Hi vial te cu fimthiamnak in aa thok ding an
si. Kan khuaruahning cun thlen le
cawisan taktak kan hau cang. Kan peng
tlang thinlung nih cun sau a kan kalpi kho ti lai lo. Kan miphun a fat zong ah rampi thinlungput or
vawleipi cung Chin Pennak thinlungput hi ngeih kan i timh a hau cang.
2) Lam Tha Kan Herh
USA
ram chung lam cu an tha tuk. Vawlei
Ralpi III a chuah sual ahcun ral kan tei khawhnak ding caah lam tha kan herh an
ti. 1956 kum in President Dwight D
Eisenhower nih lam tuah ding in min a rak thut.
Lampi cu kum 35 chung ah tha ngai in an tuah khawh. USA bantuk in, Chinram le Hakha khualipi
thanchonak caah Hakha in Mizoram ah a chuakmi lam lian kan herh:
1.
Saisihchuak Lam cu Hakha – Thantlang – Thau – Saisihchuak
[Bawinu va] in a kal i Mizoram ah milu 5,200 -5,700 hrawng a ummi Sangau khua [Lai
khua] ah a chuak. Sangau in Mizoram khuapi
Saiha, Lawngtlai, Hnahthial le Lunglei khuapi hna an nai. Aizawl zong awl ngai in kal khawh a si.
2.
Rih Lam: Falam - Rih Khuadar - Champhai kalnak lam hi mi tampi nih
chawlehnak caah an hman cang. Champhai
District le Aizawl District ah a kalmi lam a si. Ramri khua thar Zo Khuadar [Mizoram] le Rih
Khuadar [Chin State] cu Kalaymyo khua tluk in vawlei man a fak.
3.
Cikha – Paletwa Lampi [Cikha - Tedim – Falam –
Hakha – Matupi – Paletwa]: Hi lampi hi tha tein ser khawh ahcun Chak
Chinram in Paletwa in Sittwe Port in ram dang ah thil kuat khawh a si te lai. Seaport kan ngeih caah ramdang company nih
Matupi, Paletwa, Mindat, Kanpalet, Matu le Rezua peng chung ah business thar an
thok khawh lai. Tinbaw a kal khawh lawng ah thil phurh man a fawi. Business tuah an duh lai. Hlawh man a sang mi
China ram i ramdang business hna khi hlawh man tlawm tein tuan khawhnak Chinram
ah thial an duh te ko lai.
Vawlei
pi hmanh global village an ti nain, kannih Lai/Chinram cu kan caah a lian tuk rih. Kan i hmuh khawh hna lo ruang ah dawtnak
muihmai kan i hmuhpiak kho hna lo. Hi Cikha – Hakha – Paletwa lampi a that
ahcun Chinram hi a fat tukmi kan hngalh khawh lai. Kan holh kan i theihpiak dih lai. I then tlak
kan si lo ning a fiang lai.
USA in Chinram
khua vialte hi ni hnih ah phak khawh an si cang. Lam a that tikah cun a tu
bantuk Lairam lian tuk in kan ruah i mah khua le tlang thinlungput in khua kan
ruahning vialte hi a thleng dih te lai.
Autonomous District in um tlak zong kan si lo ning a lang lai. Lam le sul tha ngeih cu kan herh taktak.
4.
Kaladan Projects: Kan Chinram thanchonak ding caah biapi tak a
si. Ti lam in Kolkata - Sittwe – Paletwa
kal khawh a si. Paletwa in Lawngtlai khua ah tlang lam an ser lio. Paletwa in ramri Zorinpui khua tiang cu April
2019 ah siseh, Zorinpui in Lawngtlai tiang cu June 2018 ah siseh, an tuah khawh
lai. Lawngtlai khua cu chawlehnak khuapi
a si lai.
Saisihchuak
Lampi le Kaladan Lampi cu Lawngtlai ah an i tong lai.
Lawngtlai
- Lungtian - Sangau lam cu an ser lio ve.
Sangau - Thau - Thantlang – Hakha [Saisihchuak Lam] cu 70 miles a si. Hakha - Sangau - Lungtian - Lawngtlai cu ni khat ah awl tein
kan phan kho lai.
5.
Kalay – Tedim – Rih Khuadar [Haimual Lam]: Chinmi tampi rumnak a chuahpi mi lam a
si. A lam chiatning zong a hmanthlak kan
hmuh tawnmi in kan hmuh cio. Cement lam
si sehlaw a tha chinchin hnga.
6.
Hakha – Hmandaw lampi: hi tha tein pemh ding a si. CBCUSA nih $ 2000/yr in kum zei maw zat kan
rak bawmh ve hna.
7.
Chin – Mizoram Ramri Lam: Tha tein ser an hau dih. A rem ning paoh in zulh khawh ding in tuah a
tha.
8.
Vanlawng Tualrawn: Chinram ah vanlawng tualrawn cu ngeih kan
herh. Churbung, Falam cu tha tein ser
khawh zuam ding. Ritkuangtlang, Hakha ah
ser khawh zuam thiam ding. Vanlawng tualrawn
kan ngeih khawh ahcun Chinram ah tourists tam deuh kan ngei kho lai. Hotel tha
ngeih tuan kan hau hmasa. Hakha le Falam cu khua khat bantuk in aa peh te ko
lai. USA ah DC area ah a ummi cu
chungkhar kan len tikah meng 50 hrawng mawtor kan khal lengmang. Hakha in Vaar tiang a si. Suimilam pakhat kan rau. Lam a that tikah Hakha le Falam cu kan i
leeng kho lengmang ko lai. Zan riah kan
hau ti lai lo.
3) Electric Mei Tha kan herh
Kan ram ah ramdang business tuah khawh nak ding ahcun 24
hours electric mei tha a um a hau. Mei
lo in zei hmanh tuah khawh a si lo.
4) Sianginn/University tha kan herh.
Milu kan tlawm tuk caah quantity [tlawm-tamnak] nak in
quality [sinaksang] in than kan hau deuh.
Fimnak [Education] cu kan miphun thanchonak hrampi a si lai. Chinram ah university
lian deuh ngeih awk a har men lai. Nain,
CCU, Hakha le Hakha college le Chinram myo dang sianginn hna cu English le
computer technology thiam taktakmi mifim/cathiam chuahnak sianginn ah ser khawh
ahcun ramdang business an rat tikah managers le computer rian hna an tuan khawh
lai. Chinram university le ramdang
universities hna pehtlaihnak tuah zuam kan hau. Ramdang professors hna zong
visiting professors in ca an chimh khawh ding kha zuam a hau lai. North America
[USA & Canada] lei ah kan Chin fanau cathiamsang kan ngei ve cang hna. Nikhat khat ah cathiamhlei tampi kan ngei
lai. Chinram/Kawlram ah ca chim kho le
rian rak tuan kho mi zong an um te lai.
A tu dirhmun in cun Kawlram visa a that lo caah Chinram luh in volunteer
rian zong tuan awk tha in a um rih lo.
Hi hi ramhruaitu hna nih rian ah nan i ruah chih a haumi a si.
University le college ah fimnak cawngmi tampi kan ngeih
khawhnak ding ah Chinram primary school, middle school le high school hna cacawn
tha tein ser an hau. High school a ongmi
tampi kan ngeih hna ahcun university le college kai ding kan ngei kho lai. Phaisa in bawm kho kan si lo zong ah,
cachimtu saya/ma te hna kha bia le holh tal in thazaang pek a tha. Education system hi felfai tein tuah a hau.
5) Chinram i thing/ram hna zuah ding
Chinram cu pangpar dum ah ser ding a si. Chokhlei le
cherry par tampi in cin zuam ding. Hakha cu chokhlei le cherry city ah ser ding.
Chinram tlangsang hna hi mawtor kal kho
in ser a hau. Tourists tampi nih rak
zohtlak in ser ding a si. Thal mei duah ti lo in, thing le ram a hrin
khawhnak ding ruah kan hau. Tlang lo
thlawh in paw cawmnak hi baan ding a si cang.
Phaisa hmuh nak an hringso hna cin in facang cawk ah a hlawk deuh ding
kan si. Far kung hi hau lo in zuah dih ding. Cin chap ding. Tlor kung hi aa tlaknak hmuh ah cin tung kan
hau.
6) Tlang Lo tuah pawcawmnak hi thlen a herh.
Tlang lo tuah hi a hlawk lo ngai. Lam dang in pawcawmnak kawl kan herh. Chinram ah mawtor lam a that cang caah phaisa
hmuh khawhnak ding caah Chinram vawlei nih a chuah khawhmi thlaiti thar cin kan
hau. Dum tuah i thlaici dang cin ding a
si. Tlang cung hmun he aa tlakmi cinthlaknak
tuah a tha. Hunchonak tlak in truck in
phorh khawh ding in tampi cin ding. A
zuarnak market cu Kawlrawn le Mizoram in Vairam Silcar khua tiang ah zuar khawh
i timh ding kan si. Zuarnak markets he
aa tlaakmi thingthei tampi in cin zuam ding.
Tourists nih a cawk duh ding mi tuah khawh zuam ve ding kan si.
7) Tourism in hunchonak
Tourism hi Chinram ah phaisa hmuh khawhnak ding in i zuam
kan hau. Tlunnak hmun hotel tha ngeih
kan hau. Website in address le man tiang
in langhter i online in booking tuah khawh ding tiang in a that ve a hau. A inn a that tuk lo zong ah a system tling um
sehlaw a za ko lai. Chinram cu khuacaan
a that tuk caah tourist an ra duh lai.
Ti le mei a tha i a thianghlim mi hotel ngeih kan herh. Tourists nih an cawk duh ding mi thil ser ve
kan hau lai. Tourist nih an len duhnak
ding hmun tlang par ah mawtor lam zong tuah kan hau. Victoria tlang cu mawtor nih tlangpar tiang a
phanh cang. Zinghmuh, Rungtlang, Bawipa
tlang, Thau tlang ti bantuk ah khua cuanhnak a thatnak hmun tiang lam a um
khawh hi a herh. Mizoram Phungpi tlang
[Blue Mountain] le hmun dangdang tourism le Chinram tourism aa peh khawh nak
ding ah border gate ah immigration luh le visa lak khawh ding tiang in tuah a
herh. Kan fingtlang le tupi ah saram nung le va te hna aw theih le an mui hmuh
khawh ding in runven an hau. Thingkep,
senri par, chokhlei le cherry par hna cin than ahcun a rak zohtu ding tourists
tampi kan ngei kho lai. Tourists kan ti
tikah ram dang mi lawng an si lo, Kawlrawn minung hi an si dih. Chinram leeng minung hi an rak len khawh i an
tangka an taantaak khawh ding ah an duhmi thilri zong ser ve kan hau.
8) Lungrualnak le Funtomnak [Solidarity]
Chinmi
nih kan herhbikmi cu lungrualnak le funtomnak hi a si. Vawleipi level in i funtom kan hau. Cu caah, CBCUSA nih CACC, Hakha, Chin
Funtomnak Bu [CFB], Kalaymyo, Lairam Jesus Christ Baptist, Lawngtlai,
Evangelical Christian Church [ECC], Bawm le Hill Tracts Churches Fellowship hna
he pehtlaihnak a tuah hna. Mission rian
a tuan.
A
tu ah International Chin Literature Society [ICLS] tiin Laica le Laiholh le Lai
nunphung thanchonak caah hawikomhnak kan tuah.
A telmi hna cu:
1.
CACC, Hakha
2.
CBCUSA,
Indianapolis, IN
3.
Chin
Christian Council in Australia [CCCA], Australia
4.
Chin
Christian Association of Europe [CCAE], Norway
5.
Evangelical
Christian Church, Bawm, Bangladesh
6.
Hill Tracts
Churches Fellowship [HTCF], Bawm, Bangladesh
7.
Lairam
Jesus Christ Baptist Church, Lawngtlai, Mizoram
Note: Chin Christian
Fellowship of Canada [CCFC] kan sawm hna.
An i tel ve theu lai. Saiha,
Mizoram ah Maraland khuasami hna hi i tel kho ve hna sehlaw a tha tuk ding a
si. Chin tuanbia zoh tikah Thantlang
peng chung in Mara cu a thokmi an si.
Cinzah, Hlawnching, Thianhlun le Zaathang le Lai phun hawi lawng te an
si. Laiholh cu an theih dih ko.
Zapi nih kan i hrawm khawh bikmi Laica le Laiholh hi holh
fa tete kan ngeihmi thlau lo in, thiam dih kan i zuam hna ahcun rumnak dang a
chuak kho lai. Hlasakthiam le
catialthiam kan rum ter khawh hna lai.
Rodio/TV programs hna zong kan ngei kho lai. Kan miphun cu a thangcho rang lai.
Khrihfabu
hna chirhchanh in riantuannak bu kan ngeih hna caah kan thanchoning a tluang
lai. A hmun kho deuh lai. Aa thleng lengmang lai lo. Thil thar tu a panh deuh lengmang lai. Buu kan ngeih hnu ahcun buu dang he kan i
chawn kho lai. Kan i pehtlai kho
lai. Khua kan khang ti kho lai. Kan i
timh awk a si fawn.
Ca
le holh kong ah kanmah Laitlai Chin lawng si lo in, Chin a simi paoh nih an i tel
khawhnak ding hi ruah piak cio an hau.
Mizo holh le Laiholh hna hi 60% aa khat.
Kan taksa pum cung min hi 90% aa khat.
Kan holh cu Lai le Mizo nih sianginn ah kan cawnmi a si bal timi tuanbia
a um lo nain innchungkhar pakhat maw, nu khat nih a kan cawnpiakmi holh a si ko
lai. Cu caah, Chin cithlah vialte kan i
hawikomh khawhnak lam cu ruah kan herh hna.
Biadonghnak:
Chinram khua kip ah thil tha um cio dih ding kan sinak hi
kan ruat kho tuk rih lo. Kanmah khua le
peng lawng ah um seh ti ruahnak a nung rih.
Kan thinlung kan samh thlu kho lo.
A tu cu democracy kan si cang caah mi kip nih ngeih khawh hnga ding paoh
cu ngeih cio ding in kan ruah lai i kan i cuh ti lai lo. Chinram khua dihlak a thanchonak ding hi kan
ruah ti awk a si cang.
Pathian nih kan Chinram
le miphun thluachuah pe ko seh!
C Duh Kam, Rev. &
Dr.
General Secretary of
Chin Baptist Churches USA [CBCUSA]
President of
International Chin Literature Society [ICLS]
No comments:
Post a Comment