AUSTRALIA
RAM LAICA CAWNNAK
Australia Ram Laica Cawnnak
By
F. Lai Len
Australia ram Laica cawnnak kan
timi cu, Laimi nih mah le Khrihfabu asiloah mibu (community) nih ser in cawnmi
Laica cawnnak pawl kha si lo in, Australia ram Victoria State acozah (Victorian
Government) nih tuanvo vialte lak dih in, Laica (Chin-Hakha ca le holh) cawnnak
kha, chim duhmi a si.Laimi nih mah kutke, mah thazaang chuah hau lo le, acozah
nih zeizong vialte thilrit i khinh dih hnu ah, mipem Laimi pawl kha anmah le an
holh te kha an philh thlau sual lai ti phanpiaknak le, an nunphung le an
zulhphung tete zong kha, cu an ca le an
holh lila in kilveng kho hna sehlaw, Australia ram nih a zulhmi nunphung
phunzakip chungah i paih ve hna seh, timi saduhthahnak he serpiak mi cacawnnak
tu a si. Laimi nih kan chuahsemnak Lairam le Kawlram ah zeitik hmanhah kan rak
hmuh bal lomi, kan rak tep bal lomi a theipar tha taktak a si.
Cacawn maw? Holh cawn dah?
Laimi nih cun “cacawn” kan hei ti
phot ko, nain Mirang nih cun “holh cawn” an ti. Language School tiah sianginn
min zong an auh. Hi holh cawnnak ahhin, vawleicung holh cawnnak nih a kalpi
ningin cawn awk phun 4 (4 skills) in cawn a si. Cu hna cu: Speaking timi mah
nih kaa in holh, Listening timi mah nih hna in ngaih, Reading timi mah nih rel,
Writing timi mah nih ca in tial timi hna hi Laiholh cawnnak a hrampi le a
tungtlang an si. Cuti ning cun, kan Laimi kan fale lila cu cawnpiak le chimh a
si. Hi cawnnak phun 4 hi ahopoh nih mi phundang holh, bianabia ah, Tuluk holh,
India-Kala holh, zeidang holh va cawn zongah, hman lengmang mi le thiamnak lei
(skills) tahnak a hram bunh a tungtlang an si.
Holh cawn tik ahhin, a cawngtu nih
mah innchung khorkhar ah hmanmi le holhmi, holh faparik (sub-dialect) an um ko
lai. Cu an innchung khorkhar ah holhmi sub-dialect (bianabia ah: sub-dialect cu
Zophei holh, Lautu holh, Zotung holh, Senthang holh tibantuk) cu mah nih cawnmi holh cawnnak sianginn (inn
maw, sianginn a khaan maw) chungah holh phung a si lo, a cawnmi holh (language)
tu kha holh phung, chim phung a si.Cuti tuah lawnglawng ah, a cawnmi kha a
thiam a fawi deuh lai, ti a si.
Cu Laica cawnnak cu a tanglei ahhin
a dotdot in ka hun langhter lai.
Cacawnnak hriam le nam
Pui a tlingmi cacawnnak pakhat ah a
herh–hai mi cu: cawn a herh ko tiah lung
a thomi minung/mibu an um a hau, a cawngtu hrimhrim zaa lak in an um a hau,
cawn hngami ca, cauk (curriculum) ser le ngeih a hau, cawnnak inn / innkhaan ngeih/hmuh
khawh a hau, ca a chimtu ngeih a hau, cu cacawnnak caah phung chung lut lakin
ser a hau, a si khawh ahcun ca chimtu hna kha hlawh pek a hau, cu cawnmi ca cu
peh thluahmah in kumfatin cawn khawh a hau, cu bantuk aa peh tein cawn khawhnak
caah nule pale, mibu hna nih thazaang pek zungzal a hau fawn. Cu lengah cu
cawnmi
ca a chimtu hna nih a tlingtlakmi
ca chimhnak lei thiamnak (accredited qualifications) ngeih a hau, cachimtu hna
zong chan le caan he aa tlakmi training/refresher course/ professional
development ngeih le tuah lengmang a hau, ca chimh ningcang zong a tlingtlakmi
cawnpiak ningcang in chimh a hau i camipuai (assessment/exams) zong a
tlingtlakmi dirhmun/dot in tuahto a hau, ca chimh pah bu ah siangngakchia hna
zong kha zoh aa dawhmi nuncan le ziaza (behavior) chimhchih a hau thiamthiam,
Kawlram le Lairam in an rak i ken mi cafir le, midang ca i tlen, hrawkhrol
lungput le firkhut mit-au, hna-tun te hna zong remhpiak/hlohpiak dih a hau.
Mizapi sin ah theihter le
fianternak tuah (Public awareness)
Mah hihi a pakhatnak abiapi bik mi
a si. Cacawnnak pakhat cu mizapi/mibu nih thil a si hnga dingmi a lamthluan kha
fiangte in a theih hmasa hrimhrim a herh. Cuti a si caah, Australia ram
Victoria State, Melbourne khua ahhin Laimi zeimawzat te minung in 2000
hrawnghrang kan rak si lio, 2007 kum lio ahhin Laica cawnnak tuah le ser khawh
a si zia, a cawng kho hngami fanau le zong zeimawzat an um zia, acozah sin ah
chuahpi ahcun a pomhlom/cohlan khawh zia le, hi Laica cawnnak nih Laimi fanau
le an sianginn kai (university kai) tik ah zeimawzat pi a thathnem te hna lai,
timi pawl kha Khrihfabu meeting,
community meeting le pumpak minung hna sin ah rak theihter le fianter
(awaresness) pah lengmang a rak si. Cuti tuah hmasat lengmang hnu i mizapi lak
ah mi tam-u nih an lung a hung fian hnu cun, ACC – Australian Chin Community
nih rianhma a hun lak i, Melbourne khua ah Laica cawnnak sersiam dingin bia a
hun chah phot. A herh mi committee zong a hun ser hnu ah, rianhma an hun lak
colh ve. Cawn hnga ding ca/cauk (curriculum) serpiak dingin 2009 kum hram thawk
ah CACC kha bomhnak a hun hal, a dih hngami tangka zong a hun kuatchih. CACC
nih tang 1 in tang 12 tiang cawn ding zong a rak serpiak ve.
2010 kum hram thawk in Laica
cawnnak nawl cu hmuh a si
2009 kum hram thawk ah CACC kha
cawn hnga ding ca/cauk (curriculum) ser ding in bomh hal cu a si i, sermi cauk
vialte cu July thla dih hlan ah ACC kut ah a hung phan. Cule cangka ACC nih VSL
(Victorian School of Languages) zungpi-acozah sin ah cu curriculum cu a chuahpi ve. VSL lutlai upa pawl nih an
cek-hlat dih cikcek hnu ah October 2009 thla ah, Chin-Hakha ca le holh cu tang
1 in tang 10 tiang, 2010 kum hram thawk, February zarh khatnak ah cawn khawh a
si cang, tiah ACC kha thawngtha an hun thanh hna.
Cule cangka cachimtu sayate lak, a
kai hngami siangngakchia min cazin lak le timhtuahnak vialte tuah dih hnu ah
February zarh khatnak 2010 kum thawk ah, Chin-Hakha Laica cu tang 1 in tang 10
tiang, Melbourne khua centre pahnih (Croydon centre le Sunshine centre) ah,
sayate cachimtu 10 le siangngakchia 200 hrawnghrang he cawn hram cu hun thawk a
si.
Hi Laica cawnnak hi mi cheukhat nih
an theih palh theu mi, pomhlom/cohlan sawhsawh (recognize/permit) a si lo,
anmah Victoria State acozah nih amah ta ah aa
lak (intergrate/
assimilate/incorporate) a tuahtu kha a si. Cucaah, VSL Laica cawnnak he aa
pehtlai mi pohpoh cu acozah nawl lawngte a si dih cang. Kanmah Laimi zapi lei
le, ACC lei nih cun VSL nih a herhmi bawmhchanhnak lawnglawng kha a pek khawh.
VCE (tang 11 & 12) cawnnak lei
timhtuahmi
ACC nih Australia ram i Laica
cawnnak a cawlcanghmi hi tang 10 tiang lawnglawng a si lo, a herh bikmi tang 11
& 12 (anmah Mirang nih cun VCE timi Victorian Certificate of Education)
tiang cawn khawhnak hi a hram thawk tein rak i timhmi a si caah, cu VCE cawnnak
hnga ding cu VCAA timi Victorian Curriculum and Assessment Authority
thit-hruainak in 2011 kum thawk in Laica lei a thiam deuhmi nih VCE cawn ding
cu sersiam a si. Cuticun kum zeimawzat chung tlamtlinh hngami criteria 7 kha
cawlcangh, sersiam le tlamtlinh hnu ah, VCAA zungpi nih VCE cawnnak cu 2014 kum tantim ah cohlan a
hung si than. Cucaah, VCE conglawmhnak puai zong Australian Chin Federation
civuipi lio October 2014 thla thawkka ah sunglawi ngai in tuah khawh a hung si.
Cu VCE cawnnak onh hmasa bik kum cu, 2015 a si i, VCE tang 11 cu cawn thawk a
si. 2016 kum ah VCE tang 12 ah hun peh colh a si. 2016 lio VCE tang 12 a kaimi
cu siangngakchia 36 an si. Hi VCE tang
11 & 12 cawnmi cu, anmah Australian Standard ningin adang te in sersiam a
si. Cu sersiam mi zong cu, anmah VCAA zulhphung le khiah ningte in Laimi lila
nih sersiam hnu ah, VCAA nawl ngeitu expert pawl nih zohpiak, zohfel le remh
dih cikcek hnu ah, Australian Standard thiamthiam in sayate nih chimh le
cawnpiak a si.
Ca cu cawn lawnglawng in a za lo. A
cawngmi nih zeitluk in dah a theih khawh,a thiam khawh le a purh khawh timi kha
cek-hlat le a khing thlai a hau fawn. Cu caah, cu VCE tang 12 cawnni ca kha
camipuai timi assessment/exam tuah a hau. Cu tuahmi assessment/exam zong cu
Australian Standard ningin tuahto a hau fawn. Cu tuah hngami zong cu, anmah
VCAA nawl ngei expert pawl le Laimi upa cheukhat (ca le holh lei a thiammi) nih
an sersiam le a tuakhan thluahmah liopi a si. Kharpi camipuai assessment/exam
cu 2016 October thla ah tuah a si te lai. Cu ahcun, Australia um Laimi nih
Victorian Government bawmhnak in cawlcangh lengmang mi Laica cawnnak a theipar
cu Laimi lila nih a va zun te hnga!
Siangngakchia nih VSL Chin-Hakha
Language, VCE tang 12 camipuai ah an hmuhmi an marks cu university an kai duh
tikah, total marks ah khan an fonhchih te lai caah, hi Laica cawnnak i hmuhmi
an marks nih kan Lai ngakchia hna cu zeimawzat pi a thathnem te hna lai. Kha
hmuitinh zong kha Laimi mi tampi nih a hun theih duahmah cang caah, 2010 kum
Laica cawnnak thawkka I siangngakchia 200 hrawnghrang lawng a rak si mi kha,
2015 kum ah 300 le, 2016 kum ahcun 400
tiang an hung phan cang. 2016 ah VCE tang 11 minung 35 le VCE tang 12 minung 36
an hung si.
Cachimtu zong sayate 10 hrawnghrang
in rak tuanmi kha, 2016 ahcun sayate 17 tiang an hung karh ve cang.
Hi vialte cawlcanghnak hi aho
minung pakhat thiam hngalhnak le thawnnak in tuah khawh mi a si lo, Laimi zapi
tanrualnak, lung i ngetnak, thazaang le thinlung chuahnak, Victoria State
Acozah bawmhchanhnak thawng le, VSL zungpi le VCAA zungpi hna tanpinak, lam
hmuhsaknak le thit-hruainak thawng lawnglawng in hmuhchuahmi, tuanchuahmi a si.
A bik in, hi Laica cawnnak a kalpi tu, a sertu le a thit-hruai tu cu ACC a si
ko. (Biakarlak tenh: Australia ah a um
vemi upa pakhat nih, hi “Laica cawnnak hi keimah nih ka tuah” tiah rumro loin
media le mi cheukhat sin ah a chim lengmangmi a um. Cu pa cu, Laica cawnnak
hrih-hawhnak in atu tiang ah a voi voikhat taktak hmanh aa tel bal lo. Hi
bantuk Laimi zong kan rak um ve hoi. Cu pa cu mawhchiat awk a um lem lo, ziah
tiah, min langh le minthan rumro a duh caah a si ko lai. A chim mi zong hi ‘lih
fangfaak’ a si ko caah, kha pawl kha cu, mah le mah i hlen lengah midang zong
va hlen……..‘self deception” timi thinlung lei zawtnak phun khat a ngeih caah a
si men lai).
Laica/holh cawnnak data
Australia ram Victoria State ah
cawn cuahmah mi Laica le Laiholh hi acozah nih amah ta ah aa chiah kan ti cang.
Hi cawnnak hi sianginn kum, February thla hram thawk in November thla zarh
thumnak tiang, Zarhteni poh ah cawn a si. Nain, a ni in ni 30 lawnglawng cawn
dingin acozah nih khiah a si. Cu ni 30 chung ahcun, Zarhteni cawn caan hi
zinglei sml 9.00am in aa thawk i, chun hnu sml 12.20pm ah a dih. Can karlak ah
minit 20 dinh can a um caah, sml 3 chung hi cawn a si. Kum khat chungah sml 90
chung cawn a si. Cun, tang 1 in tang 10 tiang a cawngmi nih sianginn kai
tlamtlinh ding (attendance) 75% tlinh a hau. Chim duhmi cu, ni 30 chungah ni 23
hrimhrim hi bau loin sianginn kai a hau, ni 7 a bau kho, tinak a si. Cun, VCE
tang 11 & 12 a cawngmi tu cu, kum khat chungah attendance 80% (ani in, ni
30 chungah ni 24 hrimhrim sianginn kai a hau) a herh. Kum khat chungah ni 6
lawnglawng sianginn kai a bau kho, tinak a si. Hiti ning hin zulh ding a si
nain, vanchiat ah Laimi theu cu, hoidang nupi thit ah nupi an va thi ve i,
sianginn ah an ra ti lo. Zeidang puai le lam hna a um ah le, mah cucu “ a
ruang” ah chiah an hmang hoi i, sianginn kai an bau lengmang. Mah cucu
mawhchiat awk zong a that ve lonak a um ve. Zeicadah tiah, cheukhat hringsortu
an nule an pale hna zong cu, Laitlang an khua in tuhmui, namtong le sei le hnam
chiah tak le hlonh tak in ram 3nak a phanmi an um ve tikah, cu nule pale zong
nih cun, a chimh awk le a cawnpiak awk zong thiam fawn ti hlah hna kaw, cu nih
cun dang khat, an fale zong nih cun, Laica le Laiholh cawnnak khi har le fe in
dahfawh an rak sersiam, ti zong theithiam ti hna hlah, cu zong nih cun dang
khat hoi, cuticun kan buaibuhluk ko. Zeitik ah dik kan lung a va fim te hnga,
zapi le zaran cu? Cuti hnokcin kan si
pah bu ah, lungsau thinfual le i theihthiam bu tein Laica cawnnak cu a tluang
thluahmah rih ko! Ramdang um Laimi kan lung a fimnak ding hi cu, hmailei ah a
tlawm bik kum 100 tal cu a rau rih lai dah? Ramchung um Laimi hna he kan i dang
tuk rih men lai lo dah!
Biakilh
Hi
bantukin kan Laimi caah hmailei fim cawnnak ah a bawmchan taktak ding,
nunphung, ca le holh kilvennak caah a dir mi ACC (Australian Chin Community) bu
hi Laimi tampi nih lawmh lo awk a tha lo. Kawlram acozah le Chin State acozah
zong nih a tuah duh lo mi (hramhram in) / a tuah khawh lo mi Laica cawnnak hi
Laimi nih i uanthlarpi lo in um khawh a si lo. Ram chung le ramleeng um Laimi
zong nih mah le umnak cio ram le sining cio hoih in Laica cawnnak sersiam khawh
cio ahcun a va tha tuk hnga dah! Cuti va tuah khawh rih lo hmanh ah, mah le
umnak mibu (community) in maw, Khrihfabu hoih in maw, tuah cio ahcun thiltha
tuk a si hnga. Kawlram acozah le Lairam acozah an lung a va fim te tik le, cu
cacawn khawhnak lam an sersiam te tik khi cu, a va hlatpi rih lai dawh in a um?
Cucaah, hawidawt hna, kan miphun le kan nunphung kilvennak ahcun Laica cawnnak
lei hi hmual fak deuh in cawlcang cio usi!
******************************************
Note: F. Lai Len hi Chin Usi chan lio ah khan
Chin ram kulh pumpi zungah Chin nunphung, ca le holh lei ah hotu (Director) a rak ttuanmi asi i atu ahhin Australia
ram Melbourne khuapi ah a ummi asi. Chin
miphun nih Chin miphun nunphung, Chin ca le holh lei ah kan ibochan ngaingaimi
fimchimtu asi ti kha theihter kaan duh hna. Australia ram, Victoria pengkulh
chung ummi Chin ca ke holh cawnnak ah kan ibochan ngaingaimi Chin pasal ttha
asi. Pathian nih thluachuah vanluh pe ko seh. DSMaung
No comments:
Post a Comment